Der Schatzgräber” του Franz Schreker: Όπερα, Κλασική Μουσική και το Μεταμοντέρνο Κάλεσμα της Επιθυμίας
“Els! Els!”: Το Ανεξερεύνητο Κάλεσμα της Επιθυμίας στο Der Schatzgräber του Franz Schreker
Υπάρχουν μουσικές στιγμές που δεν απευθύνονται απλώς στην ακοή, αλλά βυθίζονται στα πιο απόκρυφα στρώματα της ψυχής. Στην όπερα Der Schatzgräber του Franz Schreker, το παραληρηματικό κάλεσμα «Els! Els!» , ξετυλίγεται σαν ένας οιωνός που προφητεύει την τραγική μοίρα της ίδιας της ανθρώπινης επιθυμίας. Αν και το έργο γράφτηκε τη δεκαετία του 1920, ακούγεται σαν ένας απόηχος από ένα μέλλον που δεν έχει ακόμη έλθει – ένας προάγγελος της θρυμματισμένης ταυτότητας του σύγχρονου ανθρώπου.
Η μουσική του Schreker αιχμαλωτίζει εκείνη τη στιγμή που η επιθυμία ξεπερνά την ίδια της τη φύση και μετατρέπεται σε κραυγή. Το «Els! Els!» δεν είναι απλώς ένα όνομα που καλεί ένας εραστής – είναι ένα άνοιγμα προς ένα άλλο πεδίο ύπαρξης. Η φωνή φτάνει σε μια σχεδόν δαιμονική κορύφωση, καθώς το ορχηστρικό σύμπαν του Schreker διαλύεται σε ηχητικές ψευδαισθήσεις. Η επιθυμία εδώ δεν είναι ένα ειδυλλιακό συναίσθημα, αλλά μια δίνη που παρασύρει τα πάντα προς την αυτοκαταστροφή.
Η ίδια η Els λειτουργεί σαν φάντασμα μέσα στο έργο – μια ηδονική μορφή που αιωρείται ανάμεσα στον έρωτα και στο θάνατο. Ο Schreker δεν τη μεταχειρίζεται ως σύμβολο της femme fatale, αλλά ως μια οντότητα που ξεπερνά το ανθρώπινο, σχεδόν σαν ένα στοιχειό που κατακτά την ίδια τη μουσική. Η ερωτική της γοητεία δεν περιορίζεται στο βλέμμα του ανδρικού πρωταγωνιστή, αλλά επεκτείνεται σε κάθε ήχο της ορχήστρας, σαν να μεταμορφώνει τη μουσική σε ένα σαρκικό πεδίο.
Αυτή η ατμόσφαιρα της υπερβατικής ηδονής δεν θυμίζει τόσο την αισθητική του Fin de Siècle όσο έναν προφητικό προθάλαμο της σύγχρονης αποξένωσης. Η φωνή της Els μοιάζει να προέρχεται από ένα μέρος όπου η ζωή και ο θάνατος δεν είναι πια αντίθετες έννοιες, αλλά συμπλέκονται σε μια αέναη χορογραφία. Όταν η ίδια ψιθυρίζει το όνομά της πίσω από τις κλειστές πόρτες, η μουσική φαίνεται να τρέμει – σαν να ακούγεται ο απόηχος της ίδιας της απουσίας της.
Το εφιαλτικό στοιχείο στο Der Schatzgräber δεν βρίσκεται μόνο στην ιστορία του εγκλήματος και της παρακμής, αλλά στον τρόπο που η μουσική του Schreker αναπαριστά την ίδια τη φύση της επιθυμίας. Η επιθυμία εδώ δεν είναι ποτέ αθώα – είναι πάντα μια φθορά, μια απόπειρα σύλληψης του ανέφικτου. Το «Els! Els!» μοιάζει με κραυγή από έναν κόσμο όπου κάθε ερωτική πράξη είναι ταυτόχρονα ένα βήμα προς την καταστροφή.
Το συγκλονιστικό στην προσέγγιση του Schreker είναι πως η μουσική του δεν καταδικάζει την επιθυμία, ούτε προσπαθεί να την εξαγνίσει. Αντίθετα, την υμνεί με έναν σχεδόν μυστικιστικό τρόπο, σαν να αναγνωρίζει ότι η αυτοκαταστροφή αποτελεί την έσχατη μορφή της ανθρώπινης ύπαρξης. Η αρμονική γλώσσα του είναι υγρή, ιλιγγιώδης, μελωδική και ταυτόχρονα ασταθής – σαν ένα σώμα που τρεκλίζει ανάμεσα στη μέθη και στην έκσταση.
Η πιο αναπάντεχη διάσταση του έργου είναι πως το κάλεσμα «Els! Els!» δεν φτάνει ποτέ σε κάποιο λυτρωτικό τέλος. Η επιθυμία παραμένει ατελής, κρεμασμένη σαν ένα άγριο άνθος στο κενό. Ο Schreker αποκαλύπτει ότι η πραγματική φύση της επιθυμίας δεν βρίσκεται στην εκπλήρωση, αλλά στην ίδια της την αναβολή. Το έργο τελειώνει χωρίς “εξαγνισμό”, αφήνοντας το όνομα της Els να αιωρείται στο σκοτάδι – σαν μια απάντηση που δεν θα έρθει ποτέ.
Η μουσική αυτή στέκεται ακόμη πιο συγκλονιστική στο φως της δικής μας εποχής, όπου η επιθυμία έχει γίνει ένα ψηφιακό είδωλο που ποτέ δεν ολοκληρώνεται. Στο Der Schatzgräber, η επιθυμία δεν εξαντλείται ούτε στον έρωτα ούτε στον θάνατο – παραμένει ανοιχτή, σαν μια συνεχής μετατόπιση από σώμα σε ήχο, από παρουσία σε απουσία.
Ίσως αυτή η αίσθηση του ανικανοποίητου να είναι η πιο μοντέρνα κληρονομιά του Schreker. Η κραυγή «Els! Els!» δεν μας αφήνει να επιστρέψουμε σε καμία ασφάλεια – είναι η υπενθύμιση ότι η επιθυμία είναι πάντα κάτι που μας ξεπερνά. Σε μια εποχή όπου όλα υπόσχονται άμεση ικανοποίηση, το έργο αυτό μοιάζει πιο επίκαιρο από ποτέ, επειδή μας υποχρεώνει να κοιτάξουμε κατάματα το κενό που αφήνει η ίδια η επιθυμία στην ματαίωση της.
Αυτός ο απόκοσμος ψίθυρος της Els αντηχεί ακόμη σαν μια σιωπηλή προφητεία που μας καλεί να αποδεχτούμε ότι η αληθινή επιθυμία δεν είναι ποτέ αυτό που κατέχουμε, αλλά πάντα αυτό που μας διαφεύγει.
