Σκέψεις στο Das Problem des Menschen του Μάρτιν Μπούμπερ
Το θεμελιώδες έργο του Μάρτιν Μπούμπερ, Das Problem des Menschen, αποτελεί μια σημαντική έκθεση για τις οντολογικές, ηθικές και υπαρξιακές διαστάσεις της ανθρώπινης φύσης. Γραμμένο με μια διαλεκτική αυστηρότητα που αντιστέκεται στις αναγωγικές ερμηνείες, το κείμενο τοποθετείται ως μια κρίσιμη συνομιλία στο ευρύτερο φάσμα της υπαρξιστικής και διαλογικής σκέψης του 20ού αιώνα. Η προσέγγιση του έργου προϋποθέτει την εκτίμηση του φαινομενολογικού βάθους του Μπούμπερ, της υπαρξιακής ανθρωπολογίας του και της απόρριψης του καθαρού ιδεαλισμού και υλισμού.
Η ανθρωπολογική προϋπόθεση: Η ανθρώπινη ουσία
Στο επίκεντρο του Das Problem des Menschen βρίσκεται η διερώτηση του Buber για την ανθρώπινη ουσία (Wesen des Menschen). Για τον Buber, η ανθρώπινη υπόσταση υπερβαίνει τα επιστημολογικά όρια του καρτεσιανού δυϊσμού, απορρίπτοντας μια απλή αντιπαράθεση νου και ύλης. Αντίθετα, θέτει την ανθρώπινη ύπαρξη ως μια οντότητα που περιπλέκεται σε ένα πλέγμα σχεσιακότητας (Beziehungsgewebe). Ο οντολογικός εαυτός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη φαινομενολογική συνάντηση – μια δυναμική αλληλεπίδραση που αποφεύγει τον σολιψισμό.
Ο Μπούμπερ εδράζει την έρευνά του σε αυτό που ονομάζει «διαλογική αρχή». Αυτή η αρχή περιγράφει δύο θεμελιώδεις στάσεις μέσω των οποίων οι άνθρωποι εμπλέκονται στον κόσμο: τη σχέση Ich-Du και τη σχέση Ich-Es . Η πρώτη ενσαρκώνει την αμοιβαιότητα, την αμοιβαιότητα και την υπαρξιακή παρουσία – μια οντολογική στάση που απαιτεί άνοιγμα στην αναπόφευκτη ετερότητα του Du. Αντίθετα, ο τρόπος Ich-Es εργαλειοποιεί τον άλλο, υποβιβάζοντάς τον σε μέσο για πραγματιστικούς σκοπούς. Αυτή η δυαδικότητα δεν στηρίζει απλώς τις διαπροσωπικές σχέσεις, αλλά επεκτείνεται και στη σχέση του ανθρώπου με το θείο, τη φύση, ακόμη και την αυτονομία.
Μεταφυσική διαλογικότητα
Κεντρική θέση στη θέση του Buber είναι η μεταφυσική τόλμη του να ευθυγραμμίσει τη διαλογικότητα με τον πυρήνα του είναι (Sein). Η διαλογική πράξη δεν αντιπροσωπεύει έναν βοηθητικό τρόπο ύπαρξης, αλλά χρησιμεύει ως το ίδιο το μέσο της υπαρξιακής πραγμάτωσης. Σε αυτό το πλαίσιο, το Das Problem des Menschen ασκεί κριτική στην αξιοποίηση της ορθολογικής αποστασιοποίησης από τον Διαφωτισμό και στη φετιχοποίηση της αντικειμενικότητας από τη σύγχρονη εποχή. Για τον Buber, αυτά τα παραδείγματα αποτυγχάνουν να κατανοήσουν το βάθος της σχεσιακής ύπαρξης, οδηγώντας στην αποξένωση και την απανθρωποποίηση.
Ο Μπούμπερ διακρίνει τη φιλοσοφική ανθρωπολογία του τόσο από την παραδοσιακή μεταφυσική όσο και από την εμπειρική επιστήμη, υποστηρίζοντας ότι η ουσία της ανθρωπότητας δεν βρίσκεται στη σφαίρα της αφηρημένης καθολικότητας αλλά στη βιωμένη αμεσότητα της διαλογικής εμπειρίας. Έτσι, η ανθρώπινη ύπαρξη δεν είναι ένα απομονωμένο φαινόμενο, αλλά μια αέναη διαδικασία του γίγνεσθαι (Werden) μέσα στα διάκενα των σχεσιακών συναντήσεων.
Ηθική και ευθύνη
Από κανονιστική άποψη, το Das Problem des Menschen απαιτεί την επανεξέταση της ηθικής ευθύνης. Ο Buber θέτει ότι η ηθική δράση πηγάζει από την ικανότητα να επιβεβαιώνουμε το (Du) χωρίς να το υποτάσσουμε στον εργαλειακό ορθολογισμό. Αυτή η επιβεβαίωση γεννά ένα «Εγώ» που δεν είναι σολιψιστικό αλλά αναδύεται, διατηρείται και ορίζεται μέσα από τη διαλογική εμπλοκή του.
Εδώ, ο Μπούμπερ συγκλίνει με υπαρξιστές όπως ο Χάιντεγκερ, αλλά και αποκλίνει κριτικά από αυτούς. Ενώ το Dasein του Χάιντεγκερ δίνει έμφαση σε ένα απομονωμένο είναι-προς-τον-θάνατο, το Ich του Μπούμπερ είναι ουσιαστικά συν-θετικό. Η ηθική ύπαρξη, επομένως, δεν είναι μια μοναχική προσπάθεια αλλά μια πράξη σχεσιακής πίστης. Η ανθρώπινη ελευθερία, υπό αυτό το πρίσμα, επαναδιατυπώνεται ως η ικανότητα να αγκαλιάζει το ηθικό κάλεσμα που προκύπτει από τη συνάντηση με το (Du).
Η προβληματική της νεωτερικότητας
Αντιμετωπίζοντας το ομώνυμο «πρόβλημα του ανθρώπου», ο Buber ασκεί μια έντονη κριτική στην τάση της νεωτερικότητας για επαναπροσδιορισμό και αποξένωση. Εντοπίζει μια θεμελιώδη κρίση στην αδυναμία διατήρησης αυθεντικών σχέσεων Ich-Du εν μέσω ενός κοινωνικού ιστού που κυριαρχείται από το Ich-Es. Ο τεχνολογικός εργαλειακός προσανατολισμός, ο οικονομικός ορθολογισμός και ο γραφειοκρατικός απρόσωπος χαρακτήρας συνιστούν αυτό που ο Μπούμπερ βλέπει ως σύμπτωμα της παραίτησης της ανθρωπότητας από τη διαλογική ύπαρξη.
Η αποκατάσταση της διαλογικής ακεραιότητας, όπως οραματίζεται ο Buber, δεν συνεπάγεται επιστροφή στην προνεωτερική αφέλεια αλλά μια προηγμένη δέσμευση που ενσωματώνει τη σχεσιακή παρουσία στην πολυπλοκότητα της σύγχρονης ύπαρξης. Η πρότασή του διασταυρώνεται έτσι με τις ευρύτερες πολιτισμικές κριτικές της νεωτερικότητας, ευθυγραμμιζόμενη με μορφές όπως ο Μαξ Βέμπερ στη διαπίστωση των απάνθρωπων αποτελεσμάτων του εξορθολογισμού, ενώ προσφέρει μια εναλλακτική λύση που έχει τις ρίζες της στη σχεσιακή υπέρβαση.
Οντολογικές και θεολογικές προεκτάσεις
Το έργο του Buber κορυφώνεται σε μια θεολογική ανθρωπολογία όπου ο Θεός είναι το αιώνιο (Du) που θεμελιώνει όλες τις διαλογικές συναντήσεις. Αυτή η θεολογική διάσταση προσδίδει στο Das Problem des Menschen μια σωτηριολογική πτυχή, πλαισιώνοντας την ανθρώπινη σχετικότητα ως μικροκοσμική αντανάκλαση της θεϊκής πραγματικότητας. Ωστόσο, ο Θεός του Buber δεν είναι η στατική, παντοδύναμη θεότητα του κλασικού θεϊσμού, αλλά η δυναμική, σχεσιακή παρουσία που βιώνεται μέσα από τις πράξεις του διαλόγου.
