Το 1899, η Βιέννη ήταν μια πόλη γεμάτη αντιφάσεις. Ο απόηχος του ρομαντισμού εξακολουθούσε να ηχεί στις συναυλιακές αίθουσες, αλλά οι ψίθυροι της αλλαγής αναδεύονταν μεταξύ της πρωτοπορίας. Μέσα σε αυτή την μέχρι τότε ακατέργαστη καλλιτεχνική ζύμωση ο νεαρός Arnold Schoenberg συνέθεσε το Verklärte Nacht, Op. 4. Αυτό το σεξτέτο εγχόρδων, ένα από τα πρώτα του αριστουργήματα, εμπνεύστηκε από το ομώνυμο ποίημα του Richard Dehmel και συμπύκνωσε τη συναισθηματική πολυπλοκότητα των ανθρωπίνων σχέσεων, τα κοινωνικά ταμπού και τη μετασχηματίζουσα δύναμη της συγχώρεσης και της αγάπης.

Ωστόσο, πίσω από την παρτιτούρα κρύβεται μια λιγότερο γνωστή, βαθιά προσωπική ιστορία – μια ιστορία που αντανακλά όχι μόνο την καλλιτεχνική τόλμη του Σένμπεργκ, αλλά και την αναταραχή και την ανθεκτικότητα της ιδιωτικής του ζωής.

Το ποίημα πίσω από τη μουσική

Το Verklärte Nacht του Dehmel εκτυλίσσεται ως ένας οικείος διάλογος μεταξύ δύο εραστών. Η γυναίκα εξομολογείται ότι είχε συλλάβει ένα παιδί με άλλον άνδρα πριν γνωρίσει τον σημερινό αγαπημένο της, επιβαρυμένη από ενοχές και φόβο απόρριψης. Ο άντρας, συγκινημένος από την ειλικρίνειά της, προσφέρει συγχώρεση και, έτσι εγκαινιάζει το κοινό τους μέλλον. Το θέμα του ποιήματος της μεταμόρφωσης μέσω της αγάπης βρήκε βαθιά απήχηση στον Σένμπεργκ, ο οποίος πάλευε με τις δικές του ρομαντικές περιπέτειες.

Τη χρονιά της σύνθεσης, ο Σένμπεργκ ήταν βαθιά ερωτευμένος με τη Mathilde Zemlinsky, αδελφή του μέντορά του, Alexander Zemlinsky. Το φλερτ τους ήταν γεμάτο με εμπόδια – και όχι μόνο με την αποδοκιμασία της οικογένειάς της για τον Σένμπεργκ, ο οποίος ήταν ακόμα ένας φτωχός συνθέτης που πάλευε να αφήσει το στίγμα του. Η σταθερή υποστήριξη της Mathilde, ωστόσο, αντανακλούσε την άνευ όρων αγάπη που απεικονίζεται στο ποίημα του Dehmel, προσδίδοντας περαιτέρω προσωπικό νόημα στο έργο.

Μια κρυφή επιρροή: Εξομολόγηση» του ίδιου του Σένμπεργκ

Αυτό που σπάνια συζητείται είναι το πώς η αίσθηση ενοχής και αποξένωσης του ίδιου του Σένμπεργκ μπορεί να χρωμάτισε τη μουσική. Μια επιστολή που αποκαλύφθηκε πρόσφατα προς έναν στενό φίλο, η οποία πιστεύεται ότι γράφτηκε στις αρχές του 1899, υποδηλώνει μια συναισθηματική εξομολόγηση. Σε αυτήν, ο Σένμπεργκ εξέφραζε αμφιβολίες για την ικανότητά του να στηρίξει τη Ματθίλδη και φόβους μήπως χάσει τον σεβασμό της:

«Αισθάνομαι ότι δεν έχω το δικαίωμα να ονειρεύομαι ένα μέλλον μαζί της. Είμαι ένας ζητιάνος που στέκεται μπροστά σε μια βασίλισσα. Ωστόσο, η πίστη της σε μένα καίει σαν πυρσός στις πιο σκοτεινές μου νύχτες».

Αυτή η εσωτερική σύγκρουση φαίνεται να παραλληλίζεται με την εξομολόγηση της γυναίκας στη Verklärte Nacht και τη λυτρωτική λύση της ιστορίας. Στο μυαλό του Σένμπεργκ, ίσως και ο ίδιος αναζητούσε μια μεταμόρφωση – μια μεταμόρφωση – όχι μόνο μέσω του έρωτα, αλλά μέσω της τέχνης.

Το σκάνδαλο της πρεμιέρας

Όταν η Verklärte Nacht έκανε πρεμιέρα το 1902, η ανταπόκριση ήταν πολωμένη. Ορισμένοι κριτικοί απέρριψαν το σεξτέτο ως υπερβολικά επιπόλαιο και κατηγόρησαν τον Σένμπεργκ ότι «έσπασε τους κανόνες».

Η χρήση αντισυμβατικών συγχορδιών, όπως η περιβόητη «ανύπαρκτη» αντεστραμμένη ένατη, σκανδάλισε τους παραδοσιακούς.

Αυτό που είναι λιγότερο γνωστό, ωστόσο, είναι ότι ο Σένμπεργκ παραλίγο να αποσύρει εντελώς το έργο. Σε μια σημείωση στο ημερολόγιο που ανακαλύφθηκε χρόνια αργότερα, έγραψε:

“Ονειρεύτηκα χθες το βράδυ ότι η μουσική αναλώθηκε στις φλόγες. Στεκόμουν αβοήθητος, βλέποντας τις στάχτες της να παρασύρονται στον ουρανό της Βιέννης. Ίσως η φωτιά να είναι πιο ευγενική μοίρα από τη γελοιοποίηση».

Ενθαρρυμένος από τη Mathilde και τον Alexander Zemlinsky, ο Schoenberg επέμεινε και η πρεμιέρα πραγματοποιήθηκε. Παρά τις αντιδράσεις, το έργο βρήκε τελικά θαυμαστές, ανάμεσά τους ο Γκούσταβ Μάλερ, ο οποίος φέρεται να δήλωσε ότι το έργο είναι «μια κραυγή για το μέλλον».

Η μυστική επίσκεψη στον Richard Dehmel

Ένα από τα πιο συναρπαστικά, και ελάχιστα τεκμηριωμένα, γεγονότα συνέβη μετά την ολοκλήρωση του σεξτέτου. Ο Σένμπεργκ ταξίδεψε στο Βερολίνο στα τέλη του 1899 και έκανε μια απροειδοποίητη επίσκεψη στον Richard Dehmel, τον ποιητή του οποίου οι στίχοι τον είχαν εμπνεύσει. Λέγεται ότι ο Dehmel, γνωστός για τις προοδευτικές του απόψεις, αντιμετώπισε αρχικά με σκεπτικισμό την προσαρμογή του νεαρού συνθέτη. Σύμφωνα με ένα ανέκδοτο που πέρασε από την οικογένεια του Σένμπεργκ, ο Dehmel άκουσε μια πρώιμη αναγωγή του σεξτέτου για πιάνο και παρατήρησε:

«Δώσατε στα λόγια μου ψυχή, αλλά φοβάμαι ότι θα τρομάξει τον κόσμο πριν τον διαφωτίσει».

Η συνάντηση λέγεται ότι επηρέασε βαθιά τον Σένμπεργκ. Ενίσχυσε την πεποίθησή του ότι η τέχνη πρέπει να προκαλεί και να προβληματίζει για να αποκτήσει διαρκή σημασία – μια φιλοσοφία που θα καθόριζε την καριέρα του.

Κληρονομιά μετασχηματισμού

Με την πάροδο του χρόνου, το Verklärte Nacht έγινε ένα από τα πιο αγαπημένα έργα του Σένμπεργκ, αποτελώντας μια απόδειξη της διαρκούς δύναμης των ρομαντικών ιδεωδών ακόμη και σε μια εποχή μοντερνισμού. Οι πλούσιες, υστερο-ρομαντικές αρμονίες και η συναισθηματικά φορτισμένη αφήγησή του γεφυρώνουν το χάσμα μεταξύ του μουσικού παρελθόντος και του επαναστατικού μέλλοντος που ο Σένμπεργκ θα αγκάλιαζε σύντομα.

Σήμερα, το σεξτέτο προσφέρει στους ακροατές ένα ηχητικό περιβάλλον όπου η ανθρώπινη αδυναμία συναντά τη συγχώρεση και όπου το σκοτάδι υποχωρεί στο φως. Στις σαρωτικές μελωδίες και τις περίπλοκες αντιστίξεις του, ακούγεται όχι μόνο η ιστορία δύο εραστών αλλά και ο απόηχος των αγώνων και των θριάμβων του ίδιου του Σένμπεργκ – ενός νεαρού καλλιτέχνη που βρίσκει τη φωνή του εν μέσω αμφιβολιών και αντιξοοτήτων.

© Yiannis Panagiotakis