Στη φιλοσοφική ενατένιση της τέχνης, πρέπει να διερωτηθεί κανείς για την οντολογία της: τι σημαίνει για ένα έργο να είναι τέχνη; Το ερώτημα αυτό, με τον χαϊντεγκεριανό του απόηχο, μας καλεί να εξετάσουμε την αποκάλυψη (αλήθεια) του όντος μέσα στην αισθητική σφαίρα. Η τέχνη δεν υπάρχει απλώς ως αντικείμενο- παρουσιάζεται ως ένα πράγμα στον εαυτό του, του οποίου η ύπαρξη συγκροτείται από την ικανότητά του να αποκαλύπτει αλήθειες μέσω της αλληλεπίδρασης της υλικότητας και της μορφής.

Η τέχνη ως ενσάρκωση του υψηλού και του ωραίου

Η καντιανή διάκριση μεταξύ του ωραίου (schön) και του μεγαλειώδους (erhaben) είναι απαραίτητη εδώ. Ενώ το ωραίο ικανοποιεί την αρμονική αλληλεπίδραση των ικανοτήτων -της κατανόησης και της φαντασίας- το μεγαλειώδες κατακλύζει αυτές τις ικανότητες, παρουσιάζοντας μια νύξη του απείρου. Ωστόσο, ο Χέγκελ θα υποστήριζε ότι και τα δύο συμβιβάζονται στην ικανότητα της τέχνης να εκδηλώνει το Πνεύμα (Geist). Το έργο τέχνης, για τον Χέγκελ, είναι ένα συγκεκριμένο καθολικό: περικλείει τη διαλεκτική σύνθεση του ιδιαίτερου και του καθολικού, μια διαμεσολαβημένη αμεσότητα που μιλάει για την ελευθερία του Πνεύματος στην αισθητηριακή του αυτοέκφραση.

Η ερμηνευτική του αισθητικού νοήματος

Η φαινομενολογική ερμηνευτική του Hans-Georg Gadamer μας επιβάλλει να δούμε την τέχνη ως έναν ορίζοντα κατανόησης, όπου η ιστορική συνείδηση (Wirkungsgeschichte) του παρατηρητή συμμετέχει στη συνδιαμόρφωση του νοήματος. Η τέχνη δεν είναι ένα στατικό αντικείμενο που περιμένει την ερμηνεία, αλλά μια δυναμική αλληλεπίδραση οπτικών οριζόντων – αυτό που ο Gadamer αποκαλεί «σύντηξη των οριζόντων» (Horizontverschmelzung). Αυτή η διαλογική διαδικασία αποκαλύπτει ότι το νόημα της τέχνης δεν είναι σταθερό, αλλά πάντα σε εξέλιξη, διαμορφωμένο από τη συνάντησή του με τη χρονικότητα και την ιστορική τοποθέτηση του παρατηρητή.

 Η τέχνη ως Τέχνη και Ποίησις

Η τέχνη βρίσκεται επίσης μέσα στην ένταση μεταξύ τέχνης και δημιουργίας. Με χαϊντεγκεριανούς όρους, η τέχνη είναι ένας τρόπος ποίησης που αποκαλύπτει την αλήθεια της ύπαρξης. Είναι ένας τόπος όπου ο κόσμος (το κοινό πεδίο του νοήματος) και η γη (το ασύλληπτο υλικό υπόστρωμα) βρίσκονται σε διαμάχη. Αυτή η οντολογική σύγκρουση είναι γενεσιουργός, διότι μέσω της απόκρυψης και της μη απόκρυψης της αλήθειας η τέχνη εκπληρώνει τον οντολογικό της προορισμό.

Ο θάνατος του συγγραφέα και η αυτονομία του έργου τέχνης

Η διακήρυξη του Barthes για τον «θάνατο του συγγραφέα» μας καλεί να επανεξετάσουμε τον τόπο του νοήματος στην τέχνη. Το κείμενο (ή το έργο τέχνης) δεν είναι πλέον δεμένο με την προθετικότητα του δημιουργού, αλλά γίνεται μια αυτόνομη σημειωτική πρακτική. Ο Ντεριντά ριζοσπαστικοποιεί αυτή την αυτονομία, τοποθετώντας την τέχνη μέσα στο παιχνίδι της différance: μια ατέρμονη αναβολή του νοήματος που αντιστέκεται στο να ολοκληρωθεί. Η τέχνη, υπό αυτό το αποδομητικό πρίσμα, είναι ένα άπειρο κείμενο, ένας τόπος αέναης σημειοποίησης.

 Η ηθική διάσταση της τέχνης

Τέλος, η τέχνη εμπλέκει την ηθική. Ο Εμανυέλ Λεβινάς μας υπενθυμίζει ότι το πρόσωπο του Άλλου απαιτεί μια απάντηση- με παρόμοιο τρόπο, το έργο τέχνης μας φέρνει αντιμέτωπους με την διαφορετικότητά του, ζητώντας μια ηθική δέσμευση που υπερβαίνει την αισθητική απόλαυση. Αυτή η αντιπαράθεση, ωστόσο, δεν καταλήγει σε ηθικό διδακτισμό, αλλά παραμένει ένα ανοιχτό κάλεσμα, μια διάσπαση της ολότητας που μας αφήνει μονίμως σε αμηχανία.

Προς μια αισθητική μεταφυσική

Η φιλοσοφία της τέχνης, επομένως, είναι ένα εγχείρημα προς τα βάθη του όντος, του νοήματος και της αλήθειας. Απαιτεί από τον στοχαστή να ταλαντεύεται μεταξύ του συγκεκριμένου και του αφηρημένου, του υλικού και του ιδανικού, του πεπερασμένου και του άπειρου. Η τέχνη αντιστέκεται στην αναγωγή σε απλή αντικειμενικότητα- υπάρχει ως ένα διαδικαστικό γίγνεσθαι, ένας τόπος όπου το οντολογικό και το φαινομενολογικό, το ερμηνευτικό και το ηθικό, συγκλίνουν και αποκλίνουν. Σε αυτή την αλληλεπίδραση, η τέχνη επιτυγχάνει την ύψιστη κλίση της: να αποκαλύπτει το ανεξάντλητο μυστήριο του είναι.

© Yiannis Panagiotakis